My photo
Um escritor, um poeta, um aventureiro,

Monday 8 November 2010

12 Novembru 1991 nudar klimax ba levantamentu klosan sira nian funu ba ukun rasik an

Husi : António Ramos Naikoli*

Tinan ida ne’e ita komemora massakre 12.11.1991, tinan sanulu resin sia (19 anos) ona, maka akontesimentu ida ne’e, loke mundu ninia konsciencia no opiniaun publika ninia hanoin konaba funu Timor-Leste nian.
Ho Massakre Stª Cruz ninia impaktu ba internacionalizasaun ba funu Timor-Leste nian iha mundu no mos provoka mudansas bot iha rejime nia laran.
Iha reflesaun ne’e mos hakerek nain hakarak estabelece akontecimentu sira ne’ebe mosu iha kotuk, molok 12.11.1991, tamba masakre S. Cruz, hanesan sekuencia lojika husi akontencimentu sira seluk, ne’ebe envolve direkta husi movimentu juventude nian ba funu ba Libertasuan Nasional.
Hakerek nain koko, dada husi demonstrasaun 12.10.1989, iha Papa Joao Paulo II ninia vizita, demo hasoru Embaixador Amerikanu, entrevsita Robert Dom ho Kay Rala Xanana Gusmao no revolta iha Dili laran, preparasaun ba vizita DPP no nakfera Massakre S. Cruz, 1992, Lucitania Expresso no kaptura Kay Raka Xanana Gusmao no mos demonstrasaun ne’ebe estudante sira halo iha Jakarta durante APEC 1994 ho presensa Prezidente Amerika nian, Bill Clinton.

I. 12.10.1989 - vizita Papa Joao Paulo II no demonstrasaun iha misa nia ninin

Ulun bot igreja Catolika nian, Papa Joao Paulo II, decide mai halo visita iha Timor-Leste, iha interpretasaun oi-oin, husi parte Indonesia ninia diplomacia atu Papa Joao Paulo II bele Hare ho matan realidade. Parte Indonesia prepara didiak no seguransa maximu ba vizita ida ne’e.
Husi parte Timor-Leste, igreja, resistencia no liliu juventude aproveita didiak vizita ida ne’e hodi denuncia no bolu atensaun ba situasaun politika Timor-Leste.
Molok Vizita Papa iha fulan Outubru, iha fulan Junho, estudantes sira estuda iha indonésia mos decide hola decizaun hodi halao asaun tuir mai ne’e: grupus ida ba husu Suaka Politika iha Embaixada Japaun no Vatikan, sira tama iha embaixada Japaun maka: Fernando Lasama de Araujo, eis-Sekjen Renetil, Prezidente PD no Prezidente Parlamentu Nasional no Carlos Saky, fundador Renetil no assessor ba Sekretariu Estadu Seguransa (SES). Tama ba Vatikanu, Avelino Coelho, membru Renetil, fundado FECLETIL, AST no PST no aktual Sekretariu Estadu Politika Enerjetika (SEPE), Joao Reis, Marciano da Silva, fundador Renetil, aktual representante Timor-Leste iha Bruzelas no Agapito Cardoso, fundador Renetil.
Asaun seluk, maka estudantes sira hakerek petisaun ida haruka ba Papa Joao Paulo II iha Dili, atráves José AMX alias Siak, fundador Renetil no Vice-Secretariu Jeral Renetil, entrega karta liu husi Gilda Gomes (Pedro Klamar Fuik nia bin, dentista ka doutor nihan nian iha klinika Bairo Formosa, klinika Diocese Baucau no Hospital Referal Baucau) entrega ba Bispo Belo iha Licidere, wainhira ba asiste misa ne’ebe maka dadersan Amo Bispo Belo selebra, lor-loron.
Juventude iha Dili laran mos prepara ba halao asaun iha vizita Papa Joao Paulo II nian ne’e. Organizasaun Juventude ne’ebe maka nia existencia iha biban ne’eba maka OJETIL/OJECTIL, iha biban ne’eba komando fó duni orientasaun atu halo asaun ruma iha prezensa Papa nian. Iha surumutuk ne’ebe maka halao iha Eskola Esternato S. José, Balide. Iha surumutuk ne’eba, husi Exekutivu Frente Klandestina ne’ebe maka iha biban ne’eba foin hahu ho Constanscio Pinto alias Terus, Nuno Corvelho, Abel Silva ”Abut”, Francisco Lelan, Antonio Aitahan Matak, José Ramos, no sst. Fó tomak knar ba juventude halao asaun ne’e, lidera husi Pedro Klamar Fuik no José Manuel Fernandes alias Nakfilak, hodi organiza ba juventude halo demo.
Iha parte indonesia mos prepara makas asaun oinsa maka bele iha sucesu vizita Papa nian. Atu sucesu ba visita ne’e buka iha seguransa, tropa indonesia halao operasaun presuasaun, lansa teror no probaganda atu durante vizita ne’e la iha asaun ruma maka bele denuncia violasaun direitus humanus. Liu husi mobilizasaun exercitus, policias, intelijencia husi BAIS/BAKIN, milicias timor oan ka HANSIP sira ne’ebe prepara atu ba treinu sai Tentara 3 bulan.
Husi protokolo estadu nian, buka oinsa maka segura vizita ne’e hodi evita Papa labele rein rai wainhira tun husi Aviaun, propriu Beny Murdani akompana Papa Joao Paulo II iha ninia vizita. Maibe golpe ida mosu hanesan choque bot ba relasaun publika rejime Soeharto, wainhira Papa hiit an ba to’o Altar leten, husi parte Igreja Catolika prepara hela iha altar nia oin mapa Timor no cruz ida. Molok Papa celebra misa, Amo Filomeno Jaco, SJ, anunciu husi Mikro katak “Papa sei rein Cruz iha rai Timor nia leten”. Iha interpretasaun no leitura oi-oin konaba aktu Papa nian. Ida; Papa Rei Cruz, simbol ba terus. Rai Timor, cruz no Timor, rai no povu ne’ebe maka terus, maka bele traduz husi aktus Papa nia ne’e.
Papa Joao Paulo II maka precide cerimonia lao kompletu to’o hotu, tema iha nia Humilia maka: “Imi maka Naroman no Masin Rai nian”.
Joventude sira bé halo manifestasaun iha biban ne’eba maka husi Bidau Tahu Laran, Kuluhun no seluk tan. Wainhira atu taka cerimonia ho bensaun hotu, grupus jovens sira halai tama mai besik altar nia oin hodi Viva PAPA JOAO PAULO II, Viva Timor-Leste. Tuir testamunya husi Ventura Consceicao (oras ne’e servisu iha Liverpool, Inglaterra) katak, “iha momentu ne’eba sira maka hudi kbit deit halai tama ba halo demo. Se sira maka la iha korajen, la akontese demo”.

04.11.1989 - konsentrasaun jovens iha Licidere
Depois vizita Papa Joao Paulo II, militares Indonésia sira, liu husi servisu sekretus ka intel no koloboradores lokais sira hahu halo preseguisaun ba jovesn sira. Iha Biban ne’eba jovens hotu ba halo konsentrasaun iha residencia Bispo nian, iha Licidere. Iha biban ne’eba mos, komando Operasional Militar iha Timor-Timur ne’ebe ho sigla Pangkoloskop, negocia atu Bispo entrega jovens sira ba iha Pangkoloskop. Atu bele simu pencucian otak no buka influencia ho ideolojia Pancasila. Jovens sira ne’ebe iha biban ne’eba militares kaer barak, destaka ba José Manuel alias nakfilak, atual deputadu husi bankada Fretilin, Pedro Klamar Fuik, aktual komandante komponente Naval. Maibe jovens sira maske hasoru no simu preseguisaun maibe la muda sira nia sentimentu nasionalismu no patriotismu ba funu ba ukun rasik an.

II. 1990 - demo hasoru Embaixador Amerikanu, entrevsita Robert Dom ho Kay Rala Xanana Gusmao no revolta iha Dili laran
Loron 17 fulan Janeiru, demo hasoru Embaixador Estadus Unidus Amerika, John Monso iha Hotel Turismu. Iha biban ne’eba, iha Jovens barak maka koncentra iha Hotel Turismu, Licidere tamba Embaixador ho ninia kaben ba hela iha ne’eba. Hafoin embaixador to’o iha fatin, jovens sira hahu loke espanduk hodi hakilar slogan-slogan sira konaba Viva Timor-Leste, Viva Kay Rala Xanana Gusmao, ... sst.
Jovens sira mos hetan atake husi militares TNI, Polri, servisu sekretu no preman sira. Jovens sira halai hotu ba residencia Bispo nian hodi hetan protesaun, tamba iha biban ne’eba uniku fatin ne’ebe maka klosan sira bele hetan protesaun maka igreja Katolika no Cruz Vermelha Internacional.
Depois iha Bispo nian, negociasaun husi jovens demonstrantes ho Pangkolokops, Brigjen Suryadi, hodi fó autorizasaun ba demonstrasaun loron rua tan, 18-19 Janeiru 1990.

Setembru
Robert Dom, husi Australia ba to’o Buafu, Ainaro, halo entrevista komandante Supremo Falintil no lider maximu CNRM, Kay Rala Xanana Gusmao. Liu husi organizasaun Frente Klandestina, ne’ebe envolve Comite Executivu FK, Resistencia Nacional dos Estudantes de Timor-Leste (RENETIL) no Frente Diplomatika, hodi organiza, oinsa maka hatama Robert Dom ba halao entrevista ho Kay Rala Xanana Gusmao iha Buafu, Ainaro.
Operasaun ne’e envolve estudantes sira liu husi RENETIL, ne’ebe simu Robert Dom,husi Australia tama mai Indonesia, liu husi Surabaya, Indonesia. Husi diresaun Renetil, fihir Domingos Sarmento Alves alias Nagasoro, aktual Embaixador Timor-Leste ba Japaun maka akompana Robert Dom, tamba nia hatene Bahasa Ingris, estuda nudar Mahasiswa Sastra Ingris iha Universitas Kristen Petra, Surabaya, Indonesia.
Husi CE/Frente Clandestina, akompana husi Constancio Pinto alias Terus, aktual Embaixador Timor-Leste ba Estadus Unidus Amerika no estafeta Abel da Silva alias Abut, oras ne’e dadaun halo tós hela iha Dare, Dili.
Tamba iha biban ne’eba, foin hahu organizasaun ba Frente Clandestina, no rekursus ne’ebe ita iha, mos dala barak uja forsas ka instrumentus ne’ebe maka inimgu nian hodi halao funu hasoru inimigu rasik. Tamba ne’ebe maka komandantes supremu FALINTIL iha biban ne’eba Kay Rala Xanana Gusmao, defini ita nia funu, la hanesan ho funu iha rai seluk, nune: ”A nossa guerra é arte de conviver com inimgo (hare Buletim RENETIL Neon Metin, edisaun periodiku 1990)”.
Wainhira Robert Dom to’o iha Australia, nia buka publika kedan ninia entrevista ho Kay Rala Xanana Gusmao ba Média Australia no internasionais. Impaktu husi entrevista ida ne’e, ba resistencia Timor nian iha liur, sai hanesan triunfu bot ida ba diplomacia. Oinsa maka denuncia ba violasaun direitus humanus no hatudu nafatin existencia ba resistencia iha rai laran kontra okupasaun Indonesia.
Husi parte Indonesia nian, ho entrevista Robert Dom nian, sai hanesan choque bot ida ba estratejia Indonesia nian ne’ebe maka buka konvence mundu katak iha Timor-Leste la iha ona resistencia kontra okupasaun no povo Timor-Timur kontente ona ho estatuto nudar Provincia parte Indonesia nian. Ho entrevista ne’e, halo Governu central Jakarta preokupa. No hatan ba entrevista ne’ebe maka Robert Dom halao ho Komandante Supremo FALINTIL no lider maximu CNRM, husi parte Indonesia nian, liu husi TNI halao kedan operasaun militar ba cerku iha Kablaki.
Cerku bot ba Kablaki husi parte tasi, lalehan no rai. Husi rai, total Bataliun lima (5) infanteria, forsa especial/Kopasus, arteliria ho kainaun tiru ba Kablaki, husi Same no Ainaro, maka halo operasaun ba Kablaki. Propria Panglima TNI/ABRI, Jenderal TNI Tri Sutrisno, “sae Heli Kopter ba haleu Kablaki hodi bolu ba Guirila no Komandante FALINTIL, diak liu rende do ke ami hamos imi”.
Tamba Frente Klandestina iha biban ne’eba monta ona, neduni Komandante Supremu FALINTIL no lider maximu CNRM, konsegue eskapa husi cerku husi operasaun militares Indonesia nian, hodi ba subar iha Suru Kraik, Ainaro. Foin liu husi koordenasaun Frente Klandestina ho kolaborasaun Igreja Katolika, liu husi Amo Paroki Suai, Pe. Francisco Barreto, ho kareta husi Suai mai Ainaro, hodi tula Komandante Supremo FALINTIL no lider Maximu CNRM iha Manutaci leten, hodi lori mai Dili, hela iha abrigu ne’ebe halo iha Fatu Metan, residencia Acacio Tilman nian iha foho tutun.
Maske Kay Rala Xanana Gusmao, konsegue eskapa husi cirku militares Indonesia nian, ne’ebe ninia komandu direktamente husi Panglima TNI Tri Sutrisno, maibe iha Guirileirus FALINTIL lubung ida maka lakon sira nia vida ba ukun rasik an iha cirku ida ne’e.

Outubro
Tamba movimentu juventude hahu ona buras iha Dili, maske ho turuturas no preseguisau oi-oin, maibe labele trava sentidu patriotismu jovens sira nian hodi organiza an, liu husi organizasaun jovens nian, hanesan OJETIL/OJECTIL, FITUN, RAHAUR (Rain Nain Timor Hakarak Ukun Rasik An), TOHAURAN (Timor Hakarak Ukun Rasik An), HPPMAI (Himpunan Pemuda Pelajar dan Mahasiswa Anti Indonesia), no sst. Tamba forsa inimgu nian bot liu, neduni buka oinsa maka fahe koncentrasaun husi parte Indonesia nian, husi Frente Klandestina, buka organiza jovens sira iha organizasaun bar-barak. Iha biban ne’eba hakerek nain mos hola parte ba grupu TOHAURAN, iha biban ne’eba estabelece ligasaun ho Frente Armada, iha rejiaun Haksolok (Ainaro no Kablaki) no Cruzeiru (Same, Alas, Fatuberliu, Natarbora, no sst).
Iha fulan Outubru, nakfera konfrontus entre jovens/estudantes ho militares, Policia iha Dili laran, hahu akontecimentu SMP 4 Fatumeta no dait ba SMP Paulus VI, Akadiruhun.
Husi akontecimentu ne’e, jovens barak maka militares sira kaer ba sulan iha Senopati 1 Farol, Senopati 2 Kolmera, Kodim Dili no centru detensaun sira seluk. Inklui mos klosan sira ne’ebe hola parte ba organizasaun jovens nian, mos sira ne’ebe lae, militares sira kaptura ba centru detensaun.

15.11.1990 - organizasaun massa juventude no Atake ba S. Yosep
Maske iha okupasaun Indonesia nia ukun no opresau no preseguisaun militares,maibe aktividades juventude ba kontra okupasaun Indonesia kontinua aktivu.
Balide, Externato S. Jose no SMA S. Yosep, sai hanesan centru ba movimentu juventude nasionalista. Husi parte Indonesia no intelijensia oinsa maka desmantela ba movimentu joventude no Frente Clandestina, buka lansa teror, iha target katak S. Yosep ne’e eskola ne’ebe mesak jovens pemberontak, neduni sai hanesan alvo ba atakes husi militares no servisus intilijencias sira nian. Kualker momentu sira bele halao atake.
Momentu ne’e to’o, iha loron 15 fulan Novembru tinan1989, wainhira eskola foin intervalo no tama ba sala laran la kleur. Militares Indonesia, Policia no servisu sekretus sira ba atake Eskola S. Yosep. Iha atakes ne’e iha estudantes barak maka sofre ba turturas no barak maka militares sira kaer ba tau iha cela no sofre ba turturas.

III. 1991 - preparasaun ba vizita DPP no nakfera Massakre S. Cruz
Preparasaun ba visita DPP (Delegasaun Parlamentu Portugues).
Husi Parlamentu Portugal nian, hola decisaun hodi mai vizita Timor-Leste. Iha vizita ida ne’e, parte rua iha hotu preprasaun ba simu.
Husi parte Indonesia, aproveita Vizita DPP ne’e hodi hakotu ona konaba procesu deskolonizasaun ne’ebe maka Portugal seidauk hakotu tamba interompe ho invasaun Indonesia nian.
Husi parte resistencia Timor nian, aproveita vizita DPP nian hodi husu ba Portugal nudar potencia Administrante hodi resolve no fó direitu ba auto-determinasaun no independencia ne’ebe maka Povu Timor-Leste ninia direitu hanesan povu tomak iha mundu nian ba ukun rasik an. Atu hatudu katak resistencia iha duni forsa, buka organiza iha teritoriu nasional tomak oinsa maka simu DPP. Simu DPP, liu husi organiza demo iha teritoriu nasional laran tomak. Mos iha planu Militares nian, tamba organizasaun Frente Klandestina mos tama mos iha Timor oan sira ne’ebe maka tama iha Forsa Indonesia nian, oinsa maka bele facilita acesu ba Paiol sira ne’ebe iha Dili laran, atu nune bele materializa mos operasaun militar, wainhira decisaun komandu nian.
Agosto ba Surabaya, wainhira ba Indonésia tamba tenke ba estuda iha Universidade iha Surabaya, Jawa Timur. Iha organizasaun lubun ida estudantes Timor-Leste iha Indonesia hanesan: RENETIL, FECLETIL no LEP.
Molok sai husi Dili konsulta ba responsavel sira Comite Consultivu Frente Clandestina (CC/FC), Constancio Pinto alias Terus, Francisco Miranda Branco. Konsulta mos ho responsavel ba estafeta ne’ebe maka konviviu kleur mak Abel silva alias Abut, oras ne’e dadaun halo tós iha Dare, Virgilio Smith alias Kranik, agora Sekretariu Estadu Kultura. Resposta ne’ebe maka hetan husi fontes tolu (3), sira hotu rekomenda atu ba Indonésia tama mak organizasaun Renetil.
To’o iha Surabaya, la ba buka diresaun Renetil iha surabaya, maibe tuir Francisco Miranda Branco, vice-Sekretariu Executivu Frente Klandestina, atual Deputadu husi Banka Fretilin, ne’ebe iha tempo ne’ebe nudar korespondente iha Timor-Leste ba Bulitim Neon Metin (NM), fó konseilu katak: ”to’o iha ne’eba depois maka diresaun Renetil sei ba buka, lalika ba buka hatene”.
Iha Surabaya, grupu Renetil ninia responsavel maka Lucia Lobato (aktual Ministra Justisa), haruka nain rua ba halo aproximasaun, maka Americo Lopes (Lucia Lobato nia kaben) no José Mário Soares, aktual Direktur Nacional Emprego, Sekretaria Estadu ba Formasaun Profisional (SEFOPE) ba hakbesik hodi bolu tama Renetil.
Tuir tradisaun Renetil nian, tama tenke halao juramentu,hafoin bele admite nudar militante Renetil. Koincidencia ka lae iha fulan Setembru tinan 1991, iha biban ne’eba Sekretariu Jeral Renetil, Fernando Lasama de Araujo, atual Prezidente Parlamentu Nasional, ba halo konsilidasaun Estrutura Renetil iha Jawa no liu husi Surabaya, hodi halo juramentu ba hakerek nain tama nudar militante organizasaun.
Iha biban ne’eba isus ne’ebe maka atual,oinsa maka preparasaun ba simu DPP husi parte estudantes sira iha Indonesia. Iha fula Outubru, Renetil organiza surumutuk iha Malang, fatin ne’ebe halo surumutuk maka eskola Pertanyian Malang, besik terminal Arjosario. Iha biban ne’ebe husi parte komisaun oranizadora, husi Renetil Malang, oinsa maka bele konvence ba direktur eskola hodi fó espasu ba realizasaun surumutuk, ba lohi direktur katak ”estudante Timor oan, atu halo retiru tuir fiar Katolika nian. Iha biban ne’eba Timor oan estuda iha Seminario Maior mos barak, neduni iha meja reuniaun, tau Biblia, sunu lilin, hanesan tatika ida deit, se militares Indonesia ka ajentes sekretas sira mosu karik bele justifika katak, estudantes sira halao hela retiru”.
Surumutuk iha Malang ne’e, halibur estudantes sira husi Cidades hotu-hotu, iha Jawa no Bali. Husi Jakarta, ba representa maka Joao Camara,atual Embaixador Timor-Leste ba Thailandia, José Amorin Dias, atual Direktur Nasional Protkulu MNE no Domingos Nagasoro, atual Embaixador Timor-Leste ba Japaun. Sei lembra katak, husi delegasau Jakarta, maka defende oinsa maka estudantes Universitarius sira tenke organiza demo iha Jakarta, dia 04 Novembru tinan 1991, wainhira DPP ba vizita DPR iha Senayan Jakarta. Estudantes sira demo hasoru kedan, hodi husi ba Portugal atu konklui ba deskolonizasaun no respeitu ba direitus Auto-Determinasaun povu Timor-Leste nian.
Noticias ladiak mos to’o, Indonesia la simu atu inklui iha listas Journalistas ne’ebe maka hakerek la favorece ba Indonesia. Husi Parte Portugal nian, inklui iha sira nia listas naran Journalistas sira ne’ebe maka iha konotasaun besik ba resistencia hanesan: Jill Jolif, journalista husi Australia, Adelino Gomes, husi Portugal, no sst. Tamba Indonesia lakohi simu journalista hanesan Jill Jolif iha lista, Portugal suspende kedan vizita ida ne’e.
Noticias ida ne’e provoka frustasaun iha resistencia Timor nian, dala ida tan Portugal abandona povu Timor. Iha loron 28 fulan Outubro, forsa intelijensia kompostu husi elementus Kopasus no koloboradorus ka Bufu sira halao atake ba Igreja Motael, ne’ebe iha biban ne’eba jovens sira barak maka ba hela hodi buka protesaun. Husi atake ne’e, halo mate jovens resistencia, naran Sebastiao Gomes.
Iha semana rua sura husi loron mate Sebastiao Gomes nian, monu iha loron 12.11.1991,tuir tradisaun katolika no timor nia lisan, liu semana rua, hader Aifunan Midar, halo misa iha Igreja Motael, presidencia ba cerimonia, preside husi Amo Parokia Igreja S.Antonio Motael, Amo Paroko, Pe. Alberto Ricardo da Silva, atual Bispo Diocese Dili, hahu tuku 07:00 dadersan.
Momentu ne’eba Komandante Supremu FALINTIL no lider Maximu CNRM Kay Rala Xanana Gusmao, fó orientasaun ba Sekretariu Comite Executivu Frente Klandestina (CE/FK), husi nia abrigu iha Fatu Meta (Acasio Tilman ninia residencia), ba Constancio Pinto alias Terus, hodi organiza manifestasaun. Husi CE/FK,fó fiar ba koordenador Juventude maka Gregorio Saldanha, atual Koordenador Komite 12.11.1991, hodi lidera direktamente manifestasaun husi Igreja Motael ba Cimiteriu S. Cruz, Dili. Aproveita, vizita iha Dili, CDH (Comisao Direitos Humanos) ONU nian.
Husi manifestasaun ne’e, hahu husi igreja Motael no to’o iha S. Cruz, iha S. Cruz, forsa husi Kostrad 303, divisi Siliwangi, hamutuk ho elementus balun husi Kodim,hahu tiru ba manifestantes sira ne’ebe maka nakonu iha cimiteriu S. Cruz nia oin, barak sae iha muru leten, barak iha rai. Hafoin militares Indonesia sira tiru ba ba manifestantes sira. Tamba iha biban ne’eba Journalista sira barak maka infiltra tama iha Dili nudar turista, hanesan: Max Stalh, Fee lancer no kamera men husi Ingris, Fotografer, Steve Cox, husi Ingris, Alan Nair no Amy Goodmen husi Amerika, mos estudante Kamal husi Nova Zelandia ne’ebe mate hetan tiru husi militares sira.
Testemuya journalista nain 4 ne’ebe maka husi rai sira ne’ebe maka sai aliadus Indonesia nian iha invasaun mai Timor-Leste,tulun hodi internazionalisa funu Timor-Leste nian, liliu Estadus Unidus Amerika no Englaterra.
Masakre S. Cruz, 12.11.1991, marka istoria foun ba funu Timor-Leste nian, tamba Journalista Max Stahl, konsegue subar ninia K7 ne’ebe maka nia filma akontesimentu ne’e hodi hasai ba liur no fó sai iha TV mundu tomak, husi CNN, BBC, NHK, RTP, no sst. Imajen Massakre S. Cruz nian, loke konsciencia mundu nian. Husi Fotos sira ne’ebe maka fotografer Steve Cox hasai iha biban ne’eba kontribui ba konscienzaliza opiniaun publika internasional. Alan Nair ne’ebe militares Indonesia baku kanek iha ulun no Amy Goodman ninia testumanya iha Kongresu Amerika, ba Wahite House, no forum internasionais sira seluk, ninia impaktu bot ba internacionalizasaun ba kestaun Timor-Leste nian.
Iha loron 19.11.1991, estudantes sira ne’ebe iha Indonesia prepara demo hasoru DPP, iha gedung DPR RI, halibur malu hodi ba halao demo iha Markas UN iha Jakarta. Rezultadu husi demo ne’e estudantes sira kaer ba sulang iha Polda Metro Jaya, Jakarta. Iha loron 24.11.1991, Fernando Lasama de Araujo, nudar Sekretariu Jeral Renetil hamutuk ho milatante Renetil sira seluk, kaer iha Denpasar, Bali.
Iha kampu Diplomacia, ho Massakre S. Cruz, 12.11.1991, Resistencia Timor nian iha liur, iha tan argumentu hodi denuncia okupasaun ilegal. Massakre S. Cruz, mos ajuda Portugal atu lansa ofensiva diplomacia ba kestaun Timor-Lesteiha forum Internasional. Iha Portugal, ho Massakre S. Cruz, fanun opiniaun publika Portugal nian ba funu Timor-Leste nian, solidariedade ba povu Timor-Leste mai husi sociedade civil, populasaun tomak hamrik, obriga Governu no estadu Portugues lansa ofensiva iha forun internasionais, hanesan membru Comunidade Economica Europeia (CEE), atual Uniao Europeia(UE) hodi foti isu Timor-Leste hanesan isu CEE/UE nian.
Impaktu Massakre S. Cruz,12.11.1991, iha media internasionais iha papel importante ba internasionalizasaun ba funu Timor-Leste nian.
Tuir Professor Peter Delly Scott, especialista ba politika Indonesia, husi Universidade Berkly, California, haktuir iha Jornada Por Timor, husi Universidade Porto, Portugal, ha fulan Abril 1995, foti analisa konaba publikasaun Jornal NewY ork Time (NYT) konaba kasu Timor-Leste.Tuir Prof. Peter Delly Scot, katak: ”Iha tinan 1975-1980, NYT publika deit artigu ida konaba Timor-Leste, maibe fonte publikasaun konaba refujiadu Timor-Leste nian ne’ebe halai ba Portugal”, (idem). Massakre S. Cruz, 12.11,1991, NYT publika artigus hamutuk 9. Iha ne’e halo komparasaun, iha tinan sanulu resin NYT hatun deit artigu ida,foin iha Massakre S. Cruz, 12.11.1991, NYT hatun artigu 9. Ninia impaktu ba internasionalizasaun ba funu no kasu Timor-Leste bot tebes tamba NYT sai hanesan referencia ba leitores no sira ne’ebe maka hola decizaun ba mundu ninia destinu.
Husi Masskre S. Cruz, 12.11.1991, isu Timor-Leste mos hahu koalia iha Indonesia. Husi parte NGO sira funu ba Direitus Humanus (DH’s) hahu koalia konaba violasuan DH’s iha Timor-Leste. Movimentu por-demokrasia hahu matan nakloke ba kasu Timor-Leste. hahu ona haksesuk malu ba kasu Timor-Leste iha kampus sira. Movimentu pro-demokrasia iha Indonesia, aproveita Massakre, 12.11.1991, hodi kontra ba rejime ne’ebe represive iha tinan tolu nulu ho resin (30-an).
Iha Rejime laran, hahu iha desorientasaun,depois Massakre S. Cruz, 12.11.1991, Ministru Interior (Menteri Dalam Negeri), Jeneral Rudini, halo Statement katak, ”to’o ona tempo atu muda aproximasaun militar ba aproximasaun humanista(in The Jakarta Post, 13.11.1991)”.
Husi linya duru rejime nian,besik ba familia Cendana,Panglima TNI/ABRI, Tri Sutrisno, reasaun ba Massakre hodi dehan, ”Sei hamos to’o abut resistencia no ninia organizasaun iha Timor-Timur no Masskare ne’e mate deit nain 19 (idem)”.
Husi parte IGGI (International Groups For Indonesia) ne’ebe lidera husi Belanda (Nederland), nudar antigo potencia kolonial Indonesia, hahu kondiciona ajuda ba Indonesia ho respeitu ba DH’s. Canada nudar doadores ba Indonesia mos hanesan, hahu kondiciona sira nia tulun ho respeitu ba Vilosaun DH’s ne’ebe referencia ba Massakre S. Cruz, 12.11.1991.
Hatan ba presaun internasional no nasional, Prezidente Soeharto, harii kedan KPN (Komisi Penyedik Nasional), ne’ebe lidera husi Ali Said, eis-Jakasa Agung, ne’ebe envolve personalidade civil no militares ne’ebe iha kredibilidade. Husi relatoriu KPN, konaba vitimas ba Massakre S. Cruz, hamutuk mate nain 50.
Hatan ba relatoriu KPN nia, husi parte militares,liu husi Panglima TNI/ABRI, forma kedan Dewan Kehormatan Militer (DKM) hodi buka fakta konaba envolvimentu ba militares sira nian, iha Massakre S. Cruz, 12.11.1991, ne’ebe lidera husi Letjen TNI, Faijal Tanjung, ne’ebe depois hakotu servisu DKM nian promove kedan ba Panglima TNI/ABRI. Rezultadu husi relatoriu DKM ninian ne’e, hasai husi militar ba Oficiais superior (estrela nain 2) maka Maijor Jeneral Sintong Panjaitang, nudar Pangdam IX Udayana ne’ebe ninia komandu direkta ba operasaun iha Timor-Timur, Brigadeiro Jeneral Samuel Warrou, Pangkolokops, komando operasional iha Timor-Timur, Dan Intel Kolokops, Kolonel Gatot, Komandan Korem 164 Dili, Komandan Kodim no responsavel ba seguransa Dan Sektor C (Hare Livru Sintong Panjaitan, 2009).

IV. 1992 - Lucitania Expresso no kaptura Kay Raka Xanana Gusmao
Husi Portugal,estudantes sira halibur malu hodi freta ka aluga Ró Lucitania Expresso ho objektivu mai kare Aifunan iha Cimeteriu S. Cruz Dili. Asaun estudantes sira nian ne’e lidera husi Rui Marques no Francisco, sira nain mesak Medikus. Mobiliza estudantes mundu tomak. Hola parte iha viajen ne’e, eis-Prezidente Portugal, jeneral Ramalho Eanes, Prof. Barbedo Maguelhaes, belun bot Timor nian hola parte iha viajen ne’e, mos mobiliza media internasionais.
Husi parte Indonesia nian, mobiliza rekursus barak hodi trava Ró Lucitania Expresso, tula estudantes deit.
Enquantus husi Exercitus mobiliza rekursus, ró funu hein iha Tasi Timor, personil husi Forcas Marinas/Korps Marinir ba halo patrula nakonu iha Tasi laran. Ba Indonesia mobiliza rekursus ne’ebe bot hodi trava Lucitania Expresso atinji ninia objektivu kare aifunan iha Cimeteriu S. Cruz.
Husi Akademikus Indonesia nian, mos opiniaun fahe malu, Prof.Suyono Sudarsono,Dekan Fisip UI,iha ninia deklarasaun konaba vizita Ró Lucitania Expresso, husu atu Governu suporta ho rekursus ati evita Ró tama iha Dili (Média Indonesia, Janeiro 1992). Hanoin seluk, husi Prof. Arif Budiman, husi Universitas Kristen Satya Wacana, ”TNI AL, trava Ró Lucitania Expresso tama mai territoriu Timor hodi ba kare ka tau aifunan iha simiteriu S. Cruz, ne’e rekua bot ida (Radio Nederland, Janeiro 1992)”. Hatutan Arif Budiman, ”se Indonesia la hatan Ró Lucitania Expresso tama, hatudu katak sira nia misaun komprida, demonstra katak iha Timor-Timur, Indonesia viola duni DH’s no justifika ba probaganda husi KI’s (idem)".
Indonesia mos,liu husi ninia sistema justisa, hahu ona julgamentu ba sira ne’ebe nudar aktores ba 12.11.1991, Gregorio Saldanha, hetan sentensa ho gastigu ne’ebe maximu ne’ebe vigora iha Indonesia, ”Hukuman se umur hidup”. Tuir fali, maka Francisco Miranda Branco, Jacinto Alves, no sst.
Iha Jakarta mos hanesan, julgamentus ba estudantes sira, Fernando Lasama de Araujo, hetan gastigu tinan 9, Joao Camara, Virgilio da Silva Guterres, Agapito Cardoso no ida-idak simu nia kastigu tuir sentensa Tribunal nian.

Novembru 1992
20.11, kaptura Komandante Falintil no Lider maximu CNRM, Kay Rala Xanana Gusmao, iha ninia abrigu iha Lahane Dili.
Husi parte TNI no autoridades Indonesia, husi Jakarta to’o lokal, ikluindu koloboradores lokais sira hotu, buka oinsa maka sobu Frente Klandestina no atinji ba kaptura Lider Maximu CNRM nian. Frustrasaun ba militares no jenerais sira maka ba buka iha Ailaran la hetan, maibe organizasaun funu, organiza husi foho tun to’o mai vila. Iha foho guirila metin ona, hametin tan deit Frente Klandestina iha vila.
Konaba organizasaun depois baze apoio rahun. Oina maka re-organiza funu, mudansa Planu estratejika hodi atinji ba libertasaun nasional nasaun Timor-Leste husi Indonesia nia ukun. Wainhira baze apoio rahun, buka iha mudansas ba Estratejia funu, husu funu organiza an iha baze apoio ba funu guirila. Wainhira atu base apoio rahun, buka oinsa maka tama iha fase foun ba funu, buka adopta modelus guerilas oi-oin sai hanesan referencias, modelu Afrikanu liliu rai Guine-Bissau, Angola no Mozambique, buka referencua ba funu Vietnam nian kontra Amerikanus sira, buka referencia ba funu Cina nian no mos referencias ba funu guirila Cuba nian. Modelus sira ne’e hotu la bele aplika iha ita nia rain.
Iha funu la iha modelu maibe iha maka principius jerais. Principius jerais, maka iha funu,husi teorikus estratejia funu nian, hanesan Sun Tsu, Clautwith, ... no sst, principius jerais maka: atake no kontra atake.
Maibe iha funu, aplikasaun tatika funu, kada rai ida,aplika ho ninia karakteristika mesak. Tamba ne’e wainhira baze apoio rahun, apreende halo quirila ho povu, ho ita nia ambiente ne’ebe komposta husi foho no fehan, hetan protesaun husi lulik no matebian sira. Husi ne’e maka mosu inspirasaun hodi defini no hakerek konceitu funu Timor-Leste, ne’ebe ex-Komandante Supremo Falentil, Kay Rala Xanana Gusmao, defini katak, ”A nossa guerra é arte de conviver com inimigo... (in Neon Metin, edisaun periodiku, 1990)”.
Traduz ba realidade funu Timor-Leste nian ba ukun rasik katak, rai ne’ebe la hetan tulun husi rai liur, lojistika ba funu nian, kilat, munisoens, etc. Depende deit ba tulun ne’ebe maka hetan husi populasaun no meius ne’ebe maka bele hetan husi forsa okupasaun.
Ita mos adopta estratejia Funu hanesan mos principius jerais ne’ebe maka adopta iha funu hotu-hotu mundu rai klaran, Funu hanesan meius ida, hodi justifika ba objektivu ka fins maka politika. Kasu Funu Guirila Timor-Leste, hanesan meius, hodi justifika ba objektivu maka ideolojika Ukun Rasik An.
Iha 20 Novembru 1992, militares Indonesia kaer Komandante Supremo FALENTIL no lider maximu CNRM iha ninia abrigu Lahane. Ba Indonesia, ho kaptura Kay Rala Xanana Gusmao sira manan ona funu iha Timor. Pangkolokops Brigadeiro Theo Safei, kanta los vitoria, ho ninia sucesu ida ne’e nia hetan kedan promosaun ba Major Jeneral no ba okupa kedan kargu nudar Pangdam IX Udayana.
Indonesia halo probaganda oi-oin, buka oinsa maka hatun moral resistencia nian, lori surat probaganda semo ho Helikopter ba soe iha ailaran hodi husu ba guirileiru Falentil mai rende ona, desmantela Frente Clandestina.
Maibe husi parte resistencia, ho kaptura Kay Rala Xanana Gusmao, fas parte ba procesu ida, hadia dalan ba vitoria final maka Ukun rasik an. Obriga Indonesia, cedu ka tarde tenke dialogue ho interlokutor Resistencia nian maka Kay Rala Xanana Gusmao.

1993
Iha Tribunal Dili,hahu ona julgamentu ba Lider Maximu Resistencia no komandante supremo Falentil nian. Virajen bot, wainhira Kay Rala Xanana Gusmao, Le rasik ninia pleidoi ka pembelaan iha Tribunal. Tribunal fó sentensa no transferencia husi kadeia Becora ba Semarang no ikus liu maka ba LP Cipinang.
Iha LP. Cipinang manten nafain kontaktu no lidera Funu Resistencia nian husi Frente 3 (Diplomatika, Clandestina no Aramada).
Mos iha Indonesia, papel Estudante sira nian mos importante, husi parte Renetil,l iliu iha Uner Surabaya, iha mudansa ba lideransa, tamba Lucia Lobato nudar responsavel hotu ona kursu iha fakuldade Direit Universidade Airlangga, jurusan Hukum Internasional. Iha biban ne’eba militante Renetil iha Uner Surabaya, fihir hakerek nain maka nudar responsavel troka Lucia Lobato.
Wainhira Theo Safei nudar Pangdam Udayana, nia lansa ona stetment ida iha Bali, hodi dehan nune, ”agora basis klandestina Mahasiswa Timor-Timur, muda ona husi Bali ba malang no Sala Tiga”. Statement Theo Safei nian ne’e provoka paniku iha Mahasiswa Timor oan sira, liliu iha Malang no Sala Tiga. Husi IMPETIMUR Salatiga, liu husi Ketua haruka kedan Surat terbuka ida ba Theo Safei no publika iha Media, liliu Jornal Jawa Pos ne’ebe iha biban ne’ebe publika deklarasaun Pangdam Udayana nian. Iha biban ne’eba hakerek nain mos, hatan ba Pangdam IX Udayana, Theo Safei, liu husi artikel ida ba Jawa Pos. Hodi argumentu katak, ”solusan ba resolve problema Timor-Leste liu husi referendum no inklui representante Resistencia Timor nian iha negociasaun”.
Iha fulan Dezembru, iha Surabaya, diresaun Renetil, halo surumutuk hodi trasa Estratejia bot rua (2): Internacionalizasaun no Indonesiasaun ba kestaun Timor-Leste.

V. 1994 - Cimeira APEC no okupasaun Embaixada Estadus Unidus Amerika
Iha tinan ne’ebe maka rejime Soeharto, iha ninia posisaun forte, iha ponto de vista ekonomika, Indonesia ninia GDP tinan-tinan 7-8%, posisaun politika Indonesia nian, iha kontextu rejional no mundu hahu konsilida. Iha kontextu rejional, Indonesia ninia papel importante iha ASEAN.
Iha Asia no Pacifiku, Indonesia mos membru ba APEC (Asia Pacific Economic Cooperation). APEC ninia membru rai sira hanesan Estadus Unidus Amerika, Japaun, Canada, Koreia Sul, Republika Popular China, Chili, Australia, Nova Zelandia, no membru ASEAN sira hotu.
Indonesia sai nudar uma nain ba Cimeira APEC,aproveita probaganda ba imajen Indonesia nia iha mundu. Aproveita atu konsolida nia posisaun lideransa rejional iha ASEAN no afirmasaun iha mundu.
Rejime Soeharto nian,aposta makas ba sucesu Cimeira APEC, preparasaun husi aspektus hotu-hotu. Husi parte seguransa ba cimeira APEC nian entrega ba Pangdam Jaya, Majen Hendro Priyono. Ninia deklarasaun ne’ebe maka famosu iha biban ne’eba maka: ”Selama APEC tidak ada yang demo, kalo demo tembak di tempat (Tapol, Nov. 1994)”. Mobilizasaun forsas ba fó seguransa ba APEC, tuir relis husi Kodam Jaya iha biban ne’eba katak, ”mobilizasaun personil husi Kostrad, Kopasus, Brimob, no unidade sira seluk hamutuk 5000, seidauk kontak ho unidades reguleres sira seluk, intelijencia, no sst.
Iha tempo ne’eba mos, iha ona diskusaun husi parte Renetil iha Surabaya,oinsa maka bele organiza asaun ka demo durante APEC. Maibe opiniaun barak liu maka ladun favor ba demo durante APEC tamba, hotu-hotu tauk ba deklarasaun Hendro Priyono nian ne’e.
Iha fulan Maio 1994,Jose Antoni da Neves alias SamaLarua, nudar Sekjen Interinu Renetil, militar kaer iha Malang. Hakerek nain nudar responsavel Renetil iha Surabaya, hakbesik ba LBH Surabaya, tempo ne’eba hasoru malu ho Munir (mate bian) atu sira bele defende kasu ne’e iha tribunal Malang. Husi YLBH Jakarta, tama team Pembela ka advogadus ba SamaLarua maka Luhut Pangiribuan. Atu besik ona APEC sentensa final ba Jose Antonio das neves alias SamaLarua nian iha Malang. Iha biban ne’eba mos,simu orientasaun husi Komandante Supremo Falentil no Lider Maximu CNRM, atu durante APEC estudantes sira ba halo asaun no fiar ba Renetil maka organiza.
Iha Surabaya, hau besik ba koalia ho LBH,husu ba Munir no sira seluk, ”oinsa maka halo demo durante APEC”. Munir ho colega sira husi LBH hatan nune: ”Bung, kalo demo, kita bunuh diri dong, rejim terlalu kuat”.
Maibe preparasaun ba demo durante APEC lao dadaun,estudantes sira husi Jawa no Bali koncentra iha Surabaya,hafoin sae komboi ka kareta ba Jakarta.
Objektivu asaun ne’e rua (2): Internacionalizasaun no Indonesiasaun ba kestaun Timor-Leste.
Ba objektivu ida uluk, aproveita APEC, ho presensa journalista mundu tomak ba halo kobertura ba APEC hodi internacionaliza kestaun Timor-Leste nian.
Ba objektivu ida dala ruak, oinsa maka bele hakbesik ba movimentu rua (2), pro-demokrasia iha Indonesia no pro-independencia iha Timor-Leste. Objektivu ida-idak nian maibe inimigu ida deit, maka rejime Soeharto nian.
Materializasaun ba asaun, liu husi: aproveita eventus bot rua (2), ida cimeira APEC no presensa Prezidente Amerika nian, Bill Clinton iha cimeira APEC, mos komplixidade Amerika nian ba kasu Timor-Leste, tamba ninia apoio maka obriga Indonesia invadi Timor-Leste. Tamba ne’e maka tenke halo asaun iha Embaixada Amerika iha Jl. Merdeka Selatan.
Evento seluk, ligadu ba 12.11.1991, maka komemora ba tinan tolu, Massakre S. Cruz, Dili.
Iha petisaun ne’ebe maka hatou ba Prezidente Bill Clinton, hatou exijencia ba resolusaun ba Funu Timor-Leste nian, mos solidariza mos ho movimentus pro-demokrasia iha Indonesia. Husi parte resistencia Timor-Leste, entende katak, ”solusaun ba problema Timor nian, tenke mai mos husi rejime ka Indonesia rasik”. Mudansa ba rejime, bele loke dalan ba solusaun ba Porblema Timor-Leste. Ikus akontese duni, wainhira hahu reformasi no Soeharto Monu, mudansa ba posisaun Indonesia nian ba kestaun Timor-Leste mai husi Indonesia rasik!

* Hola parte ba Operasaun Trepe ne’ebe ninia konsekuensia estudantes 29 okupa Embaixada Amerika Iha Jakarta durante Cimeira APEC iha loron 12.11.1994, ne’ebe Prezidente Amerika, Bill Clinton mos participa, 12.11.1994!

O CANTOR HÉLDER DE ARAUJO



Faleceu no dia 5 de Novembro um dos mais famosos cantores e artistas timorenses, Hélder de Araújo. Durante vários anos, Hélder, conhecido por “Bung Lele” fez ecoar a sua voz estridente pelas aldeias e vilas, pelos vales e montes de Timor-Leste, desde Tutuwala a Oe-Kusi, desde Ataúro a Suai (hosi Loro sa’e too loro monu, hosi tasi fato to’o tasi mane). Bung Lele, além de ser cantor era também um apresentador de programas nas festas. Fez ouvir a sua voz na rádio, televisão, nas festas e nas muitas cassetes que gravou. Oxalá, outros artistas continuem a sua herança…

São poucos os estudos sobre a etnomusicologia em Timor-Leste. A música timorense é ainda pouco conhecida no mundo. Há músicos timorenses em Timor-Leste, Austrália, Portugal e Macau. Para começar, apraz-me citar dois maestros célebres: Maestro Simão Barreto e maestro Cornélio Vianey da Cruz. Actualmente, no território (Timor), são vários os cantores que sobressaem com a musica rock e/ou pop.

Em Timor, como acontece com todos os povos do mundo, os timorenses cantavam as suas canções populares: nas festas (construção e inauguração de Uma Lulik); nos enterros (cantos fúnebres); nas viagens aos “Bassar/Bazar); nos Kore-meta, nos tebedai, e no dahur.

Na música tradicional usam instrumentos como o lakadou, babadok, dadir, tambor, flauta.

Entre as camadas mais evoluídas da população timorense, na primeira metade do século XX, começou a aparecer a dança. Então na música e na dança os instrumentos usados eram o violino (os timorenses chama rebeka), a guitarra, o bombo. E isso era devido à influência portuguesa e malaia (javanesa). Na década dos anos 60 do século XX, a Rádio Difusão de Timor, todas as noites, entre às 18.00 e 20.00 transmitia música portuguesa que algumas pessoas pediam para dedicar aos amigos e namorados.

Por outro lado entre o povo, predominava o Kore-meta, sobretudo o grupo de Bidau (Dili) com o senhor Abril Metan.

Com o andar dos tempos surgiram os primeiros conjuntos musicais em Dili e em Baucau. Nos inícios dos anos 70, ficou celebre o conjunto “Os Cinco do Oriente”.

Durante o tempo da Ocupação Indonésia (1976-1999), alguns s Bupati e Dandim organizavam festas (17 Juli, Hari Integrasi; 17 Agustus, Hari Kemerdakaan RI; 5 Oktober, Hari ABRI, etc.) e, para isso, convidavam conjuntos, que eram constituídos por timorenses e indonésios. Nessas ocasiões, as canções exibidas eram sobretudo, indonésias. Mas, nalguns casos, cantavam canções em Tetun.
Por outro lado, entre a juventude Timorense, vários artistas (cantores e músicos) começavam imprimir um tom revolucionário às suas canções. Em Portugal, o sr. José Camarada, aliás José Amaral e seus colegas Mitó, Nelson Halnusá.
Foram vários os artistas: Tony Pereira, Hélder de Araújo, Armando da Silva, Aida Belo; Mário da Silva, John Minta; o grupo de Vitorio e Amândio Sarmento Araújo. Ao longo deste primeiro decénio do século XXI, a música desenvolveu-se de tal maneira em Timor-Leste, que em todas as aldeias são ouvidas as cassetes de música timorense. Outros nomes estão a ser popular. Abito Gama; Paulo Augusto; Lindo Kasebume; Convém recordar a Língua usada nestas canções é o Tétum. Embora, às vezes haja canções em Makassae e Baikeno. Certamente haverá muitos outros cujos nomes não me lembro neste momento, e a quem peço desculpa se não cito os nomes deles neste artigo.
No aspecto da música religiosa em Língua Tétun, apraz recordar os nomes dos Padre Leão da Costa, Mariano Soares, Gelásio Joaquim da Silva.
Voltando ao chorado Hélder de Araújo, ou Bung Lele. No ano 2000, para comemorar o massacre de 12 de Novembro em Lecidere, cantou-se no fim da Eucaristia a canção, para mim, a mais bonita de todas as canções, a “Laloran Taci Timor”, da autoria de José Camarada (com arranjo colectivo). O artista convidado a cantar essa canção foi Hélder de Araújo. Foram momentos de profunda comoção! Desde então, a imagem do Hélder, Bung Lele, ficou gravada na minha mente, e, hoje, com a sua morte, a sua bela voz ficou mais gravada no meu coração.
Hélder, que Deus omnipotente te receba na sua glória. E obrigado pelo teu contributo à cultura e à música na nossa querida Pátria – Timor-Leste! Dai-lhe, Senhor, o eterno descanso. Descansa em Paz, Ámen!

Porto, 6 de Novembro de 2010.

Carlos Filipe Ximenes Belo

Wednesday 3 November 2010

LORON MATEBIAN IHA TIMOR LORO SA’E

(Dia dos Fiéis defuntos)

Na cultura cristã e na cultura timorense há um ponto de coincidência que é os vivos relembrarem os entes queridos, os antepassados e os familiares e amigos.

Na tradição cristã, a Liturgia consagra o dia 2 de Novembro à memória dos fiéis defuntos desde os inícios do século XI.

No Credo, os cristãos rezam: “Creio na ressurreição da carne ou seja, na vida eterna. Ressurreição da carne significa que depois da morte, não haverá somente a vidas da alma imortal, mas também os nossos “corpos mortais” (Rm.8,11) retomarão a vida. Crer na ressurreição dos mortos, foi desde os seus princípios, um elemento essencial da fé cristã. Nosso Senhor Jesus Cristo havia dito: “Eu sou a Ressurreição e a Vida” (Jo. 11, 25). Ser discípulo de Jesus Cristo é ser testemunha da ressurreição.

E os Timorenses, como encaram a morte e a vida “do além”? Antes da entrada dos missionários, os Timorenses eram animistas e acreditavam na existência de um ente supremo, MAROMAK, sinónimo de Naroman, que significa “Brilhante”, “Luz”. Em 1975, a Fretilin publicava a um jornal chamado Nakroman (Luz). Apesar de crerem na existência de Maromak, os Timorenses cultivam especial culto aos espíritos dos Antepassados e aos “Lulik”.

Os Antepassados são venerados como fonte de vida e protectores dos vivos. Acreditam que são os Antepassados que presidem os destinos da família e protegem os membros. Por isso, quando alguém morre, os timorenses realizam cerimónias, como hader mate, hakoi mate, tau ai-funan moruk, ai-funan midar, foti kruz e kore meta, etc.

O saudoso Padre Ezequiel Enes Pascoal, missionário, literato e poeta, escreveu:

Uma das crenças mais arraigadas entre os timorenses é de que os mortos (…) se imiscuem no destino e nas actividades dos vivos. Se estes são solícitos em prestar-lhes os obséquios e deveres tradicionais, como sejam as ofertas das primícias na colheita do milho e do arroz, de arroz ou milho cozidos, na inauguração duma nova casa ou a colocação dos mesmos sobre as sepulturas, em certas ocasiões, tudo lhes corre bem e gozam de boa saúde. Se, pelo contrário, são remissos no cumprimentos desses deveres, a doença e outros malefícios não deixam de os apoquentar, Os nativos crêem que os mortos aparecem em forma humana a que, em tetum chama mate clamar” (A Alma de Timor vista na sua fantasia, p.159).

Seria interessante descrever todo o ritual à volta do “Hakoi Mate” (funeral e enterro).

Mas, vou cingir-me ao dia dos fiéis defuntos. Como é celebrado este dia, por exemplo, em Baucau?

No dia 2 de Novembro, os que são cristãos vão à igreja ouvir a missa (rona missa). Por volta das oito ou nove horas de manhã, chegam os familiares e parentes. Segundo o costume, é-lhes oferecido, em primeiro, o malus-fatin ou kohe, contendo malus (betel), bua (areca), a’hu (cal) e tabaco. Depois de mascarem e fumarem, é-lhes oferecido um copo ou uma caneca de água para levaram a boca; segue-se o “matabicho/matbixu” que consiste em comer fatias de pão (comprado na loja dos chinas), bolachas, batata-doce frita, banana frita, amendoim, milho torrado, café e/ou chá

A seguir prepara-se o futu-aifunan (preparação de capelos e ramalhetes de flores). As crianças que de manhã cedo tinham percorrido as terras vizinhas colhendo flores, trazem cestos (lafatik) cheios flores de mais variadas cores.

Alguns homens preparam o chamado “capelo”, feito da haste de palmeira “Akar ou tali tahan. ”As mulheres, sentadas numa esteira estendida na varanda ou no pátio, escolhem as flores que começam a ser “atadas” nos capelos, flores essas entrelaçadas de folhas. Entretanto, na cozinha, uma barraca improvisada na véspera, outras mulheres afadigam-se em volta das lareiras cozendo panelas de arroz e de katupa. Os homens, esses matam um cabrito e dois porcos e preparam a carne para a cozinha. As senhoras, tendo como dirigente principal um cozinheiro da Administração civil, cozem a carne (te’in modo) em tachos e panelas A especiaria denominada “modo” leva condimentos como cebola, sal, alho, e uma espécie de erva “du’ut morin”. Concomitantemente, outros homens preparam outro tipo de iguarias, isto é, assam ao lume a cabeça do porco e do cabrito. Numa panela, à parte, são cozidos o baço do cabrito, parte do fígado e do coração e, que por serem lulik, só serão reservados aos mais velhos.

Enquanto decorre esta azáfama, o Katuas, lulik nain (sacerdote gentílico) ou ancião da aldeia, leva pedacinhos de carne (fígado, coração), num “kohe”, para oferecer aos espíritos dos Antepassados, num local escondido, atrás dos arbustos e piteiras e cactos. Nesse local, havia umas lajes sobrepostas situadas ao pé de árvore centenária, um hali, ou gondoeiro. Ali, o velho depôs o cestinho de arroz de carne, e outro de areca, betel e cal. Longe da barulheira o velho fez as suas rezas.

Ao meio-dia tem lugar o almoço. Comem primeiro os homens. Não se sentam à mesa, mas todos, sentados em semi-circulo, numa esteira estendida debaixo de uma tenda.

O arroz é servido em pratos de folhas de Akadiru; o tuaka (vinho) em copos de bambu; o “modo” (iguarias de carne), em espécie de uma travessa feita de uma membrana da arequeira. Nesta ocasião, os membros do clã dos Fetosan não podem comer a carne do cabrito; e os do clã de Umane, não podem comer a carne do porco.

Terminado o almoço, os homens retiram-se para a sombra de um grande Ai-Kamin, e dão ao início ao teci-lia, durante o qual dois anciãos, representantes, um da facção dos Fetosan e o outro dos Umane, debatem a questão das relações ou alianças que eram cultivadas e mantidas “na antiguidade” pelos seus antepassados; falam de relações que devem continuar a existir nos tempos que decorrem. Mas o ponto fulcral do debate era a questão do Barlaque, e, sobretudo a dívida que ainda persistia entre os Fetosan e Umane. O Lia-Nain dos Umane argumentava que o Dia dos Matebian era uma boa ocasião para que os Fetsan entregassem o resto do que ficou acordado no ano anterior: um búfalo, um cavalo e um surik. O representante dos Fetosan rebatia dizendo que ele e os seus parentes, até à data, ainda não tinham recebido o que os Umane haviam prometido: dois porcos e três cordas de morteen. O debate animava-se, e os assistentes, mascando bua e malus davam vivas e haklalas apoiando o seu interlocutor…Como conclusão, pois estava a próxima a hora para ida ao Cemitério, são renovados os acordos: As Famílias do lado de Fetosan deveriam continuar a fornecer búfalos, cabritos e surik (espadas de Makasar) às famílias de Umane, nas grandes ocasiões, como a construção de Casa Lulik; no casamento; no funeral de um parente e na colheita de arroz. E os membros do Umane continuariam a dar porcos, panos de Timor, morteen ou mutissala (cordões de pedras preciosas).

Seguiu-se o almoço das senhoras, e, só no fim, o dos jovens e das crianças.

Por volta das 4 horas da tarde, organizou-se a procissão para o cemitério (Bibi-Dala) para a deposição de flores nas sepulturas dos antepassados e dos parentes recentemente falecidos.

Chegados ao local, todos permanecem em silencia. Observado este ritual, a mulher do Katuas Lia Nian manda distribuir os capelos de flores e uma vela, a cada um dos presentes, começando pelas pessoas mais importantes: o liurai, o dato, o ancião, o mestre, o catequista, o enfermeiro e o guarda-fio, por fim, os homens e os jovens. Chegou a vez das senhoras: a prioridade era dada liurai-feto, seguindo-se a professora, a catequista, etc. Aos adolescentes e crianças são entregues ramalhetes de flores ou, apenas um punhado de pétalas. Todos depõem sobre a campa e, a seguir, acendem as velas. Durante este tempo, reza-se o terço ou seis Pai-Nosso, seis Ave-marias e seis Glorias. Finda a oração, era a vez do ancião, colocar sobre a sepultura um cestinho com betel, areca, cal e tabaco, e um prato da folha de Akadiru (luteru) contendo arroz e pedaços de carne.

Terminado este acto de sufrágio e de comemoração, todos regressam á aldeia, onde será servido o juntar “gentílico”.

À hora da chegada, à entrada do pátio, todas as pessoas são aspergidas com água de coco por um ancião, usando como hissope uma ramo de Ai-ata (anona).

Na varanda traseira da casa, estava estendida uma esteira onde foram colocados objectos pertencentes aos antepassados, retirados da Casa lulik: sete surik (espadas), sete tais (panos de Timor, sete kohe (bornal de folha de palmeira), pratos chineses antigos, uma rota (bastão), belak (discos de ouro ou de prata), kaibauk (meia-luas de ouro ou de prata), mortem, sete pratos de katupa, sete pratos de carne e sete copos de bambu contendo tuaka.

Entretanto todos os membros dois clãs (Fetosan e Umane) já se haviam reunido á volta da esteira, levando cada pessoa, uma vela ou um “kesak de Kamin”. O sacerdote gentílico, em silêncio, murmura umas orações imperceptíveis. Certamente estaria a impetrar junto dos Matebian, favores, graças e benefícios sobre os vivos, sobre os campos de arroz (natar) e de milho (to’os), sobre o gado (kuda, karau, no bibi), etc. etc. A assembleia permanece em profundo silêncio.

Por fim, o Ancião, em voz alta, declara: “Que para o ano, não entrem, nem doenças nem desgraças nos nossos lares e povoações…que haja abundância de chuvas para a cultura de arroz e de milho; que os animais tenham crias…que a fonte da aldeia não venha a secar… e que os nossos filhos que estão no Taci-balu (estrangeiro) estejam de saúde e voltem de pressa…

Feita esta cerimónia “gentílica) segue-se o jantar. A noite é passada com jogos de cartas, conversas amenas intercalados com canções. A vigila prolonga-se a até o surgir da estrela matutina. Ao primeiro cantar do galo (cerca de três horas), começa a debandada. Os Fetosan regressam às suas aldeias levando um porco e um tais. E os Umane, um cabrito e um surik de Makasar.

Neste dia de Matebian, os antepassados foram, mais uma vez recordados. E a aliança entre Fetosan e Umane, ficou mais vez selada. E, num ramo de Ai-Sukaer (tamarindo), mais um chifre do cabrito ficou ali pendurado…a recordar aos vindouros este memorável dia.

É por causa destas e doutras razões, que os Timorenses, todos os anos, regressam às suas aldeias de origem, para celebrarem do Dia dos Finados ou de Matebian!

Porto, 30 de Outubro de 2010.

Dom Carlos Filipe Ximenes Belo